داستان آن پادشاه جهود که نصرانیان را می کشت، ازبهر تعصّب 

این داستان ترکیبی است از خوانده ها وشنیده های مولانا، ودرهیچ مأخذی همه اجزای این قصه را بدان صورت که مولانا آورده در کنار هم نمی بینیم. چرا که مولانا هرگز درنظم یک داستان روی جزئیات آن تکیه نمی کند .مهم برای مولانا ،محتوایی است که می خواهد به خواننده القاء کند.بنابراین چه بسا جزئیاتی را از داستان های دیگر به هم پیوند می دهد تا موافق مقصود خود بسازد.در این داستان نیز به نظر می رسد چنین کرده است. مولانا دراین قصه خطوط اصلی را از روایت قصص الانبیاء گرفته ونام بولس[1] را که ظاهراً مؤمن به کیش الهی عیسی بوده ،حذف کرده وشاه و وزیرفریب کاری را درذهن خود ساخته که مصداق در افتادن با آیین خدایی وکارهای جاهلانه وتعصب آمیز هستند ودرخلال داستان خرده گیری های ظریف خود را نسبت به تعصّب وخود بینی وتأثیر هواهای نفسانی درگمراهی انسان ونیز ارزشهای والای دینی ونکات مهم عرفانی دیگر رامطرح ساخته است.

به گفتهْ بعضی از شارحین مثنوی:

ارتباط این داستان بقصّه شاه و کنیزک بوسیله ابیات آخر آن (بیت 316 ببعد) است که از ابلیسان مردم روى و فریب‏کارى آنها سخن به میان آمده است. امّا هدف و مقصود اصلى ازاین داستان، انتقاد تعصّبات مذهبى است که مردم جاهل در هر عهدى بدان گرفتاراند و ریاست طلبان آن را دست آویز آرزوهاى پلید خود و فریب عوام و نیل بریاست و جمع اموال مى‏کنند.

در روزگار مولانا هنوز جنگهاى صلیبى بپایان نرسیده بود و مسلمانان و عیسویان بنام دین شمشیر کشیده، خون هم را مى‏ریختند، فرق اسلامى با یکدیگر جدال داشتند و خصومت مى‏ورزیدند، شیعیان از یک سو و فرق مختلف سنّت از حنفى و شافعى و حنبلى و مالکى بخون برادران خود تشنه بودند، حنفیان و شافعیان در شهرهاى مهمّ از قبیل اصفهان و نیشابور و بغداد هر چندى فتنه‏اى بر مى‏انگیختند و کار بخراب کردن مدارس و سوختن کتب نیز مى‏کشید، این طوائف دینى با پیروان تصوّف و فلاسفه نیز غالباً بنظر موافق نمى‏نگریستند و آنها را آزار مى‏کردند، در چنین محیطى مولانا که خود هم از مخالفت فقها و ظاهر پرستان مصون نمانده بود، دراین داستان و در سخنان و مجالس خود بانتقاد متعصّبان برخاست و این روش دور از انسانیّت و خلاف عقل را که زاده جهل و بیگانگى از اسرار دعوت انبیا و اولیاست بصراحت انتقاد کرد و یگانگى و وحدت انبیا و ادیان را در ضمن مثالها و همراه با ادلّه روشن بیان نمود و گمان مى‏رود که پس از دفاع از طریقه خود و شمس تبریز که در حکایت نخستین ممکن است مراد وى باشد، این مسئله که گرفتارى روزانه مردم آن عصر بوده در نظر او بى‏نهایت اهمّیّت داشته و بدین علّت آن را موضوع دوم از دفتر اوّل قرار داده است، بیان مولانا در انتقاد روش متعصّبان و باطل اندیشان بسیار روشن و منصفانه و بطورى قاطع است که هر هوشمند صاحب نظر و حقیقت پژوهى را متوجّه مى‏سازد که تعصّب بر سر دین و مذهب و عقیده کارى است بر خلاف اصول انسانیّت و روش کسانى که خود صاحب دعوت و مؤسّس ادیان بوده‏اند، طرز بیان و نقل حکایت از آغاز تا پایان طورى است که گناه را بگردن رؤسا و ائمه مذاهب و ارباب قدرت مى‏افکند و عامّه مردم را ازین ذنب لا یغفر تبرئه مى‏کند و این حقیقت را ما مى‏توانیم از فریب‏کارى وزیر و التماسها و زاریهاى مریدان و اخلاص و قوّت ایمان آنها از یک سو و در نوشتن طومارهاى متناقض و وعده جانشینى دادن به اُمرا از جانب وزیر تزویرگر بخوبى دریابیم، این همه براى آنست که مریدان و پیروان یکتا دل بهوش آیند و گول نخورند و آلت دست کسانى نشوند که ریاست را از طریق دین و اغفال مردم بى‏گناه، جُست و جو مى‏کنند، کوششهاى وزیر نمودار تأثیر تعصّب مذهبى است که بر اثر آن ممکن است اشخاصى خود را از دست و پا و نعمتهاى زندگى محروم سازند بخیال اینکه در دینى که مخالف آن هستند خللى ایجاد کنند، این نکته قوّت تأثیر تعصّب را روشن مى‏کند ولى زیانهاى آن را نیز پیش چشم ما قرار مى‏دهد، عاقبت کار وزیر و خودکشى او خود بخود این نتیجه را مى‏دهد که او عملى ابلهانه کرد و بدست خود انتقام آن را باز داد تا مسند نشینان نیز عبرت گیرند و خلاف و دو گروهى از راه دین بوجود نیاورند.